АЗЫРКЫ КЫРГЫЗ МАДАНИЯТЫНДА ТЕМИР ООЗ КОМУЗДУ КАЛЫБЫНА КЕЛТИРҮҮНҮН АКТУАЛДУУ МАСЕЛЕЛЕРИ
Ключевые слова:
темир ооз комуз, оозеки чыгармачылыкты калыбына келтирүү, Устатшакирт, Кутманаалы Султанбеков, кыргыздын салттуу музыкалык маданияты.Аннотация
ЮНЕСКО тарабынан коргоого алынган материалдык эмес маданий мурас объекттери оозеки жана профессионалдык музыкалык искусствонун өкүлдөрүнүн көңүлүн буруп, аларды сактоонун актуалдуу көйгөйлөрү көптөгөн мамлекеттердин, анын ичинде Кыргызстандын мамлекеттик маданият саясатынын күн тартибинде турат. Бул макаланын предмети 2005-жылдан бери (Ага Хандын Музыкалык Программасы тарабынан түзүлгөн) Республикалык «Устатшакирт» борбору ишке ашырып келе жаткан байыркы кыргыз музыкалык аспабы темир ооз комуз боюнча билим берүүнүн салттуу формасын сактоо жана өнүктүрүүнүн орчундуу маселелери болуп саналат. Билдирүүнүн темасы – кыргыз темир ооз комуз кагуу өнөрүнүн салттуу оозеки жана профессионалдык формаларын сактоо жана өнүктүрүү маселеси. Иштин максаты – темир комуз өнөрүндө окутуунун жана аткаруучулук салттарынын оозеки формаларын калыбына келтирүү процессин баяндоо, ал азыркы учурда реституциялык өзгөчөлүктөргө ээ болуп жатат, анткени, чындыгында, ал салттын социалдык-маданий базасынын көп жылдык бузулушунун натыйжаларынын ордун толтурат, маданий мурастын мүмкүн болуучу жоготууларына бөгөт коёт жана музыкалык же профессионалдык искусствонун бүтүндөй кырылышына каршы аракеттенет. Изилдөөнүн жыйынтыгы көрсөткөндөй, «Устатшакирт» борбору музыкалык жана театралдык искусство тармагындагы оозеки-кесиптик салтты колдоо, ошондой эле кыргыздын салттуу музыкалык аспаптарын жасоо боюнча ийгиликтүү долбоорлорду ишке ашырып жатат. Коңшу Борбор Азия өлкөлөрүнүн ичинен кыргыз теоретиктери жана практиктери тарабынан ишке ашырылып жаткан темир ооз комуз кагууну оозеки үйрөтүүнү кайра баштоонун узак мөөнөттүү максаттуу программасы Якутиянын 20-сынагында дүйнөнүн эң мыкты тогуз виртуозунун бири катары таанылган Кутманалы Султанбеков баш болгон көрүнүктүү темир жана жыгач ооз комузчулардын эл аралык жетишкендиктерин эске алуу менен өзгөчө кызыгууну туудурат. Профессионал темир/жыгач ооз комуз аткаруучуларына, устаттарга, ошондой эле кыргыздын салттуу музыкалык искусствосун сүйүүчүлөргө арналган. Корутундуларда жеке энтузиасттардын жигердүү ишмердүүлүгүнүн аркасында темир комуз өнөрүнүн оозеки формаларын калыбына келтирүү процесси өз максатына жетип, ошондой эле бүтүндөй кыргыз музыкалык искусствосун эл аралык маданий мейкиндикте таанытууга салым кошуп жатканы айтылат. Ошол эле учурда улуттук өзгөчөлүктү коргоонун эң маанилүү маселелери бул демилгелерди зарыл жана жетиштүү каржылоо менен мамлекеттик деңгээлде колдоону талап кылат.
Библиографические ссылки
Вайнштейн О. Л. Иностранные путешественники о Киргизии 60–70 гг. XIX в. / О. Л. Вайнштейн // Ученые записки исторического факультета КГУ. Вып. 5. Фрунзе, 1958. С. 39-72
Прием в Кремле участников декады киргизского искусства // Газета «Энергия» («Каширский энергетик»), 08.06.1939 г. https://vk.com/wall-62661737_5092 (Дата обращения: 31.05.2025)
Джумакова У. Р. (2003) Творчество композиторов Казахстана 1920 — 1980-х годов. Проблемы истории, смысла и ценности: Исследование. — Астана: Фолиант, 2003. — 232 с.
Феферман Б. В. Темир ооз комуз үчүнэл күүлөрү. – Ф.: 1965. - 195 c.
Кыргызская Республика/Культурное развитие Электронный ресурс // Официальный сайт сетевого издания akdn https://the.akdn/ru/gde-my-rabotaem/centralnaya-aziya/kyrgyzskaya-respublika/kulturnoe-razvitie-kyrgyzskaya-respublika (Дата обращения: 29.05.2025)
Субаналиев С. Киргизские музыкальные инструменты (идиофоны, мембранофоны, аэрофоны). – Фрунзе: Кыргызстан, 1986. – 167 с.
Субаналиев С. (1982) Киргизские музыкальные инструменты в эволюции традиционных форм музицирования: автореф. канд. иск.: 17.00.02 / Сагыналы Субаналиев. - Л., 1982. - 24 с.
Дюшалиев К., Лузанова Е. Кыргызское народное музыкальное творчество: учеб. пособие. - Бишкек, 1999. -С. 145–146.
Алагушов Б., Койгелдиева Т., Турдумамбетова Ш. /Из истории кыргызской музыки. – Фрунзе: Школа, 1989. – 208 с.
Алагушов Б. Энциклопедия кыргызской музыки. Бишкек, 2007. – 400 с.11. Sapenova Z. (2023) Kazak and Kyrgyz research of both Shan Kobyz and Temir Komuz// Материалы Международного конгресса деятелей культуры и искусства «Тюркская культуры:
общие истоки и особенности развития», Алматы, Казахстан 2023.- с.337–342.
Мадварова Р. (1988) Школа игры на темир комузе: учеб. пособие для дет муз. шк. / Под ред. К. Молдобасанова. — Фрунзе: Мектеп, 1988. — 60 с.
Мадварова Р., Кузнецов А. Темир ооз комуз мектеби. – Ф.: 1988.
Нышанов Н. (2015) Темир Комуз: Сабактар үирөнуу Бойунч Видео-Мекстпе. Бишкек: Калем Б.Б., 2015.
Галицкая, С. П. О профессионализме в традиционной музыкальной культуре / С. П. Галицкая // Проблемы музыкальной науки. – 2015. – № 4. – С. 6–14. Электронный ресурс // Официальный сайт сетевого издания doi.org/URL: https://doi.org/10.17674/1997-0854.2015.4.006-014 (Дата обращения: 29.05.2025)
Алкон Е.М. К вопросу об «устном» и «письменном» в музыкальных традициях Востока и Запада. Электронный ресурс // Официальный сайт сетевого издания Cyberleninka.ru/URL: https://cyberleninka.ru/article/n/k-voprosu-ob-ustnom-i-pismennom-v-muzykalnyh-traditsiyah-vostoka-i-zapada (Дата обращения: 29.05.2025)
Виноградов В. С. Кыргызская народная музыка. Фрунзе: тип. №1, Главиздат Минкультуры КР. 1958. - 236 с.
Касей М. К. Кыргызское народно-певческое исполнительство и пути его сохранения и развития Электронный ресурс // Официальный сайт сетевого издания scientificarticle.ru/URL: https://scientificarticle.ru/images/PDF/2020/54/kyrgyzskoe-narodno-pevche.pdf (Дата обращения: 29.05.2025)
Аманова Р. А. Традиция исполнительских состязаний айтыш и кюу чертиш в музыкальном наследии кыргызов Электронный ресурс // Официальный сайт сетевого издания Cyberleninka.ru/URL: https://cyberleninka.ru/article/n/traditsiya-ispolnitelskih-sostyazaniy-aytysh-i-kyuu-chertish-v-muzykalnom-nasledii-kyrgyzov (Дата обращения: 29.05.2025)
Конвенция об охране нематериального культурного наследия Электронный ресурс //Официальный сайт сетевого издания www.un.org https://www.un.org/ru/documents/decl_conv/conventions/cultural_heritage_conv.shtml (Дата обращения: 31.05.2025)
»Intangible Heritage Lists». UNESCO Press. Retrieved 2010-11-16. Электронный ресурс // Официальный сайт сетевого издания www.unesco.org https://www.unesco.org/en/culture (Дата обращения: 31.05.2025)
Балбай Алагушов: Мы на грани потери половины «Золотого фонда» Электронный ресурс // Официальный сайт сетевого издания pr.kg http://pr.kg/gazeta/number366/15/ (Дата обращения: 31.05.2025)
Jusupjan J. Central Asia: Masters Try to Revive Old Ways Of Teaching Traditional Music Электронный ресурс // Официальный сайт сетевого издания rferl.org https://www.rferl.org/a/1062106.html (Дата обращения: 31.05.2025)
Сырдыбаева Р.М.: «Салттуу музыканы үйрөнөм дегендер көбөйүп жатат» / Таң Шоола / НТС Электронный ресурс // Официальный сайт сетевого издания nts.kg http://nts.kg/tan-shoola-raziya-syrdybaeva-salttuu-muzykany-uironom-degender-koboiup-zhatat/ (Дата обращения: 31.05.2025)
Сыдырбаева Р., Лапшина Т. Развитие искусства в контексте интеграционных процессов// Материалы международной научной конференции «Взаимодействие традиций и инноваций в эволюции музыкального искусства на современном этапе» 10 апреля 2024 года, Алматы, Казахстан, с. 199–206
Laura Hamilton. Rejuvenating Kyrgyzstan’s Traditional Performing Arts: Razia Syrdybaeva on the Ustatshakirt Ensemble 18 September 2024 https://timesca.com/rejuvenating-kyrgyzstans-traditional-performing-arts-raiza-syrdybaeva-director-ustatshakirt-ensemble/ (Дата обращения: 31.05.2025)
Иванова С. «Ждал, надеялся, что возьму главный приз». Кутманаалы Султанбеков о победе в конкурсе «Хомусист-виртуоз мира» Электронный ресурс // Официальный сайт сетевого издания ysia.ru https://ysia.ru/zhdal-nadeyalsya-chto-vozmu-glavnyj-priz-kutmanaaly-sultanbekov-o-pobede-v-konkurse-homusist-virtuoz-mira/ (Дата обращения: 29.05.2025)
Гарднер Ю. В Якутии определили лучших хомусистов мира Электронный ресурс // Официальный сайт сетевого издания rg.ru https://rg.ru/2022/06/20/reg-dfo/v-iakutii-opredelili-luchshih-homusistov-mira.html (Дата обращения: 29.05.2025)
Мокренко А. Кыргызстанец примет участие в международном конкурсе исполнителей на ооз-комузе Электронный ресурс // Официальный сайт сетевого издания 24.kg https://24.kg/obschestvo/234009_kyirgyizstanets_primet_uchastie_vmejdunarodnom_konkurse_ispolniteley_naooz-komuze/ (Дата обращения: 29.05.2025)
Абдыразакова Н. Кыргызстанец признан лучшим на музыкальном конкурсе Хомусист-виртуоз мира Электронный ресурс // Официальный сайт сетевого издания vb.kg https://www.vb.kg/doc/419476_kyrgyzstanec_priznan_lychshim_na_myzykalnom_konkyrse_homysist_virtyoz_mira.html (Дата обращения: 29.05.2025)
Vineet Nanda. Difference Between Acculturation and Enculturation Updated on: 2023-03-30T15:20:38+05:30 Электронный ресурс // Официальный сайт сетевого издания tutorialspoint.com https://www.tutorialspoint.com/difference-between-acculturation-and-enculturation (Дата обращения: 29.05.2025)
