МЕН ЧЕНГ-БЕКМИН, МЕН АДЫГИНЕМИН...
Ключевые слова:
кыргыздар, Адыгине, уруу, этногенез, этимология, Минуса, тотем.Аннотация
. Макалада кыргыздын ири уруулук бирикмесинин аталышы болгон Адыгине этнониминин келип чыгышы, этимологиясы, тарыхый булактарда эскерилиши изилденет. Адыгине этнониминин этимологиясы, семантикасы, келип чыгышы боюнча ушул убакытка чейин жазылган маалыматтар илимий адабияттарда өтө сейрек учурайт. Этнонимдин же кыргыздын эң ири уруулар тобунун аталышынын келип чыгышы кыргыздардын этностук тарыхый мекенинин бири болгон Түштүк Сибирдин тоолуу-токойлуу аймактары болуп эсептелет. Уруулук топтогу бөрү, кара багыш, жору, сарттар, баргы этнонимдеринин мааниси, этимологиясы тотемистик мүнөзгө ээ. Этнонимдер куш жана жапайы жаныбарлардын аттарынан келип чыккандыгы көрүнүп турат. Этнонимдин параллелдери Енисей кыргыздарынын урпактары болгон туваларда жана хакастарда адык, адык-түлүш формаларында кездешери маалым. Этноним “адык” өзүнүн байыркы лексикалык формасын, маанисин сактап калган. Энчилүү атты эзелки замандардан дүйнө элдеринде белгилүү болгон жана кеңири таралган тотемдерден болгон аюу менен түз байланыштырууга болот.
Библиографические ссылки
Бартольд В. В. Общие работы по истории Среднeй Aзии. Работы по истории Кавказа и Восточной Европы. -М.: 1963. С.473-526.
Бичурин Н. Я (Иакинф). Собрание сведений о народах обитавших в Средней Азии в древние времена. Т. I-III. -М.-Л.: 1950-1953.
Бутанаев, В. Я. История Хакасии [Текст]:Курс лекции/В.Я. Бутанаев.-Абакан, 2009. –576 с.
Бутанаев В.Я. Кыргызские изваяния и камнерезное искусство рунического письма// Ученые записки Минусинского краеведчесеого музея им. Н.М.Мартьянова. Минусинск, 2023. С. 54-75.
Васильев Д.Д. Графический фонд памятников тюркской рунической письменности Азиатского ареала. - М.: “Наука”, 1983. -158 с. 6. Грязнов М.П. Минусинские каменные бабы в связи с некоторыми новыми материалами // СА. Т. XII. М-Л.: 1950. С. 150-151. 7. Гумилев Л. Н. Древние тюрки. – М.: «ККиК», 1993.
Древнетюркский словарь / Под ред. Наделяева В. М., Насилова Д. М., Тенишева Э. Р., Щербака А. Москва-Ленинград: «Наука», 1969. - 677 с.
Евтюхова Л. А. Археологические памятники енисейских киргизов. -Абакан, 1948. -78 с.
Каратаев О.К. Бөрү уруусунун келип чыгышынын тарыхый-этнографиялык негиздери. – Бишкек, “Улуу тоолор”, 2021. – 606 б.
Клеменц Д.А. Путь из Минусинска на Бирюсу // Известия Восточно-Сибирского отдела Русского географического общества.1890. Т. 21, № 1.
Кляшторный С.Г. История Центральной Азии и памятники рунического письма. – СПб.: Филологический факультет СПбГУ, 2003. – 560 с.
Кормушин И. В. Тюркские енисейские эпитафии: тексты и исследование. -М.: “Наука”, 1997. – 303 с.
Кормушин И.В. Тюркские енисейские эпитафии: Грамматика. Текстология. Москва: Наука, 2008. - 342 с.
Кошгарий Махмуд. Девону лугат ит тюрк. Индекс-словарь. - Ташкент, 1967.
Мессершмидт, Д. Г. Дневники: Тобольск - Тара - Томск, 1721 г. Даниэль Готлиб Мессершмидт; перевод с немецкого А. В. Моревой. — Томск : Демос, 2021. -130 с.
Орхон-Енисей текстери. – Фрунзе. “Илим”. 1987. – 198 б.
Clauson G. An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford: Clarendon Press, 1972. xlviii, 989 p.
Drompp M. R. Breaking the Orkhon Tradition: Kirghiz Adherence to the Y enisei Region after A. D. 840 // Journal of the American Oriental Society. 1999. Vol. 119. № 3. P. 390–403.
Donuk A. Eski Türk Devletlerinde idari-askeri ünvan ve terimler. İstanbul, 1988.
