Боз үйдүн келип чыгышынын тарыхый-экологиялык шарттары
Ключевые слова:
кереге, боз үй, кыргыздар, жүктөмө үй, маданиятАннотация
Боз үй - Борбордук Орто Азия талааларында жашаган байыркы көчмөн эледердин негизги турак-жайы. Алардын ичинен түрк жана монгол элдери жашаган турак-жай жеңил жана ыңгайлуу келип, көчүп-конууга ылайыкталып, суукта жылуулугу, ысыкта салкындыгы менен айырмаланган. Б.з. I миң жылдыктын орто чендеринде түрк (кыргыз) көчмөндөрү тарабынан ал үйлөрдүн негизине эң чоң өзгөртүүлөр киргизилген. Кыргыздар жашоо-шартына ылайык боз үйдүн жүктөмө түрүн кабыл алышкан. Алачыктардын көчүрүп жүрүүгө ылайыктуу түрлөрүнүн андан аркы өнүктүрүлгөн түспөлү катары каралат. Боз үй өзүнүн жашоого ыңгайлуулугу жагынан көчмөндөрдүн керектөөлөрүн толук канааттандырган. Боз үйдү үй-бүлө мүчөлөрү бир саатын ичинде куруп, орното алышкан. Боз үй төөгө, атка жана автомашинага ыкчам жана ыңгайлуу жүктөлөт, чечилет. Көчүүгө жеңил, каалаган жайга тигүүгө ылайыкташкан, жаан суусун тез агызган, табияттын ар кандай таасирине чыдамдуу. Үйдүн түндүгү аркылуу жарык кирет, очокту колдонууга ыңгайлуу. Казак боз үйү кыргыздыкынан жапыздыгы менен айырмаланат. Монгол, бурят жана тувалардын боз үйлөрү ууктары түз жасалгандыктан андан да жапыз көрүнөт. Кыргыздын боз үйү чыгышты каратып курулат. Төр - үйдүн эшикке карамакаршы тушу. Анда жүк жыйылып, конок күтүлүп, адамдар жаткан. Эпчи жак - боз үйдүн кире беришиндеги оң тарабы. Эр жагы - үйдүн сол тарабы. Улага - үйдүн кире бериши.
Библиографические ссылки
Абрамзон, С. М. Киргизы и их этногенетические и историко-культурные связи. –Фрунзе, 1990, «Илим». – 480 с
Антипина К.И. Особенности материальной культуры и прикладного искусства южных киргизов. Фрунзе, 1962. – С.154-216.
Бань Гу. “Хань-шу”, Пекин, Т.11: 3761.
Бартольд В.В. Тюрки: Двенадцать лекций по истории турецких народов Средней Азии [Текст]/ В.В.Бартольд. Алматы: Жалын, 1998. - С. 192.
Бичурин Н. Я (Иакинф). Собрание сведений о народах обитавших в Средней Азии в древние времена. Т. I-III. -М.-Л.: 1950-1953.
Вайнштейн С.И. Проблемы истории жилища степных кочевников Евразии//СЭ.1976. № 4. 46, 47.
Древнетюркский словарь [Текст]/ Л.: Наука, 1969. - 715 с.
Евтюхова Л. А. Развалины дворца в «земле хягас», «Краткие сообщения Инта истории материальной культуры», вып. XXI, - М.: Наука, 1947. – С. 85.
Егоров Н. И. По следам златорогого оленя//Межэтнические общности и взаимосвязи фольклора народов Поволжья и Урала. - Казань, 1985. - С. 128 – 133.
История Киргизской ССР, Фрунзе, “Илим”, 1984. Т.I. - С. 321-324.
История Тувы. –М.: Наука, 2001. Т.I. – 430 с.
Жданович О.П. Посольство Земарха в ставку тюркского кагана (перевод и комментарии фрагментов труда Менандра Протектора)//Золотоордынское обозрение. - № 2(4), 2014. – С. 6-20.
Жуковская Н.Л. Пространство и время в мировоззрении монголов //Мифы, культы, обряды народов зарубежной Азии. -М., 1986. - С.118-135.
Жуковская Н. В. Судьба кочевой культуры. Рассказы о Монголии и монголах, - М.: «Наука», 1990. – 230 с.
Егоров Н.И. По следам златорогого оленя. Межэтническме общности и взаимосвязи фольклора народов Поволжья и Урала [Текст]/ Н.И.Егоров. Казань, [б.и.], 1985. - С. 128-133.
Караев О. К. Этногенетические и этнокультурные процессы древности и средневековья в Центральной Азии. -Бишкек, 1996: «Илим». - С. 22-46.
Каратаев О.К., Эралиев С. Кыргыз этнографиясы боюнча сөздүк. – Б.: Бийиктик, 2005. – 388 б.
Каратаев, О.К. Бөрү уруусунун келип чыгышынын тарыхый-этнографиялык негиздери. – Бишкек, «Улуу тоолор», 2021. – 618 б.
Кармышева Б.Х. Жилище узбекской племени карлук южных районов Таджикистана и Узбекистана // Известия общественных наук АН Таджикской ССР. Вып. 10-11. Душанбе, 1956. -.С. 23.
Кармышева Б.Х. Поездка к киргизам Джиргаталя в 1954 г. Изв. Отд. обществ, наук АН ТаджССР, 1956, вып. 10—11. -С. 29—30.
Кляшторный С. Г., Савинов Д. Г. Степные империи древней Евразии. – СПбГУ, 2005.–346с.
Крадин Н.Н. Империя Хунну. Изд. 2-е, перераб. и доп. [Текст]/ Н.Н.Крадин. - М.: [б.и.], Логос, 2001. - 312 с.
Крюков М.В., Курылев В.П. К ранней истории юрты (по китайским источникам III в. до н.э. – XIII в. н.э.)//Кочевое жилище народов Средней Азии и Казахстана. – М.: Наука, 2000. – 206 с., с ил.
Кыргыз тилинин түшүндүрмө сөздүгү. Т. I-II. – Бишкек, 2019.
Маргулан А.Х, Акишев К.А,Кадырбаев, А.К, Оразбаев А.М. Древняя культура Центрального Казахстана. - Алма-Ата, 1966. - С. 34, 151, 173.
Материалы по истории киргизов и Киргизии / Пер. извлечений; Отв. ред. и авт. введ. 629. В. А. Ромодин. Вып. 1. М., 1973.
Материалы по истории сюнну: по китайским источникам / Предислов., пер. и примеч. В. С. Таскина.-М.: Наука, 1968. – С. 143.
Махова Е.И. Материальная культура киргизов как источник изучения их этногенеза. ТКАЭЭ. т. III, Фрунзе, 1959. -С. 45-47.
Муканов М. С. Казахская юрта., Алма-Ата, “Гылым”, 1981. – 222 с.
Потапов Л. П. Алтайский шаманизм. – Л.: Наука, 1991. -321 с.
Фиельструп Ф. А. Отчет о поездке в Киргизию летом 1925 года. Фонды Отд. обществ, наук АН Кирг.ССР.
Харузин Н. История развития жилища у кочевых и полукочевых тюркских и монгольских народностей России. - М., 1896.
Чжоу шу (История [династии] Чжоу). Пекин: Чжонхуа шуцзюй, 1987. С. 1–1289.
Юдахин К.К. Киргизско-русский словарь. Фрунзе, “Илим”, 1965.
