XVIII К. ОРТОСУНДА АЖЫБИЙДИН ЖАЛПЫ КЫРГЫЗ УРУУЛАРЫН БИРИКТИРИП БИРДИКТҮҮ БИЙЛИК КУРУУ БОЮНЧА ЖҮРГҮЗГӨН ИШ АРАКЕТТЕРИ – МАНЖУРЧА АРХИВДИК ДОКУМЕНТТЕРДЕГИ МААЛЫМАТТАРДЫН НЕГИЗИНДЕ
Ключевые слова:
Тянь-шандык кыргыздар, бирдиктүү бийлик, Адыгине уруу биримдиги, АжыбийАннотация
Бул макалада XVIII к. орто чениндеги Тянь-Шандык кыргыздардын бирдиктүү бийлик куруу үчүн жасаган аракеттери Адыгине уруу биримдигинин башчысы Ажыбийдин ишмердигинин мисалында каралат. Цин дооруна тиешелүү кытайча, манжура тарыхый эмгектер жана архивдик документтердеги маалыматтар боюнча Адыгине уруу биримдигинин түзүлүү мезгили, Ажыбийдин жалпы кыргыз урууларынын күчүн бириктирип бирдиктүү бийлик куруу үчүн жасаган иш-аракеттери жана анын бул максатынын ишке ашпай калуусунун себептери талданат. Изилдөөдө Кытайдын биринчи тарыхый архивинде сакталып турган тиешелүү тарыхый-архивдик документтерге жана башка кытай тилиндеги Цин доору боюнча тарыхый эмгектердеги темага байланыштуу маалыматтарга таянуу менен тарыхый анализ жүргүзүлүп, изилдөөнүн максатын аткарууга аракет жасалат. Адыгине уруу биримдигинин түзүлүшү ошол мезгилдеги саясый кырдаалга жараша болгон, өз ара бири-бирине баш ийбеген, өз алдынча бийлик жүргүзүп келген ар кайсы кыргыз уруулары сырткы күчтөр тарабынан жаралган коркунучтар жана чакырыктарга туруштук берүү үчүн бирдиктүү бийлик жүргүзүүсү шарт болгон. А бирок жалпы кыргыз урууларынын бирдиктүү бийликке айланышы тегерегиндеги күчтүү ээликтердин кызыкчылыктарына каршы келгендиктен, Ажыбий ал мезгилде жалпы кыргыз урууларын толугу менен бирдиктирип күчтүү бийлик кура алган эмес.
Библиографические ссылки
Абдужапар уулу, К. (2024). XVIII к. орто ченинде кыргыздардын Адыгине уруусунун Цин династиясы жана Кокон менен байланыштары – Ош окуясынын мисалында (магистрдик диссертация). Кытайдын коомдук илимдер академиясынын университети, Тарых институту, Пекин.
Наливкин, В. П. (1886). Краткая история Кокандского ханства. Казань: тип. Ун-та.
Сапаралиев, Д. (1995). Взаимоотношения кыргызого народа с русским и соседними народами в XVIII в. Бишкек: Илим.
中国第一历史档案馆：军机处满文录副奏折. (Кытайдын биринчи тарыхый архиви [КБТА]: Цзюньцзичу манжурча баяндама каттардын көчүрмөсү [ЦМБКК]. (ман.)).
中国社会科学院中国边疆史地研究中心和中国第一历史档案馆. (2012). 清代新疆满文档案汇编. 南宁：广西师范大学出版社. (Кытай коомдук илимдер академиясына караштуу Кытайдын чек аралаш аймактарындагы тарыхый жерлерди изилдөө борбору жана Кытайдын биринчи тарыхый архиви. (2012). Цин доорундагы Синьцзян боюнча манжурча архивдик документтердин жыйнагы [ЦДСБМАДЖ]. Наньнин: Гуанси педагогикалык университетинин басмасы. (ман.)).
马子木和乌云毕力格(编) (2019). 经略西北：巴达克山与乾隆中期的中亚外交. 上海:上海古籍出版社. (Ма Зыму жана Уюнбилиг, Б. (ред.) (2019). Түндүк-батышты багындыруу: Бадакшан жана Цяньлун императордун башкаруу учурундагы Орто-Азия менен дипломатиялык мамилелер. Шанхай: Шанхай байыркы китептер басмасы. (кыт.)).
赵尔巽. (1977). 清史稿. 北京：中华书局. (Чжао Эрсюй. (1977). Циншигао. Пекин: Кытай китеп басамасы. (кыт.)).
陈柱. (2022). 清朝与布鲁特额德格讷部的最初关系. 中国边疆史地研究. 第3 期. 100-110. (Чжэнь Чжу. (2022). Цин династиясы менен Адыгине буруттарынын алгачкы байланыштары. Кытайдын чек аралаш аймактарындагы тарыхый жерлер боюнча изилдөөлөр. №3, 100-110 бб. (кыт.)).
傅恒. (1990). 平定准噶尔方略. 北京：全国图书馆文献缩微复制中心. (Фу Хэн. (1990). Пиндин Чжунгээр Фаньлюе. Пекин: Бүт өлкө китепканаларында сакталган жазма эстеликтерди микрокопиялоо борбору. (кыт.)).
阮明道主编. (1992). 西域地理图说注. 延吉: 延边大学出版社. (Юань Миндао (ред.). (1992). Сиюй дили тушуочжу. Яньцзи: Яньбянь университетинин басмасы. (кыт.)).
