«ТОО» КОНЦЕПТИ КЫРГЫЗДАРДЫН ТИЛДИК АҢ-СЕЗИМИНДЕ
Ключевые слова:
дүйнө сүрөтү, дүйнөнүн тилдик сүрөтү, мейкиндик дүйнө сүрөтү, «мейкиндик» категориясы, концепт, «тоо» концепти, символ, метафора, образ, фондук билимдер ж.б.Аннотация
Макалада кыргыз тили улуттун аң-сезимин, дүйнө таанымын, маданиятын
чагылдырган тарыхый мүнөзгө ээ болгон тил экендиги белгиленген. Кыргыздардын кулкмүнөзү, жашоо образы, маданияты курчап турган географиялык чөйрөсүнүн, климатынын
таасиринде калыптангандыгы, алар тилдик маалыматтарында чагылдырылгандыгы каралган.
улуттун аң-сезимин, ой-бүтүмүн туюндурган тилдик маалыматтар, ар бир туруктуу сөз
айкаштары, макал-ылакаптары, афоризмдери, көркөм тексттери түзүлүшү жагынан жөнөкөй
жана кыска туюндурулуп, паремияларда бийик акылмандык менен топтолгон маалыматты,
элдик тажрыйбаны, элдик акылмандыкты, элдик эмоционалдуулукту жана бааны
жандандырып турган философиялык тереӊ ойлор камтылгандыгы айтылган. Мейкиндиктин
элдин жашоосуна, өзгөчө таасир берери, аларды өздөштүрүүнүн материалдык булактары тил
аркылуу туюндурулары илимий көз-караштарга таянуу менен белгиленген. «Мейкиндик»
категориясынын негизин түзгөн «тоо» сегментинин дүйнөнүн кыргыз тилдик сүрөтүндөгү
маани-маңызы, кыргыздардын тилдик аң-сезиминде чагылдырылышы талдоого алынган.
Кыргыз улуттук дүйнө таанымынын негизинде калыптанган тилдик билимдерде «тоо»
лексемасынын дүйнөнүн кыргыз тилдик сүрөтүндөгү концепт катары орду каралган. улуттун
жүрүм-турум нормаларынын тилдик маалыматтар аркылуу туюндурулушу тоонун образы
менен байланыштуу каралган. «Тоо» сөзү сабыр, күч, акыл, билим, максат, убакыт, мезгил
ж.б. сөздөр менен аналогиялык катыш түзүп, тилдик символ, метафора катары колдонулары
аныкталган. «Тоо» сөзү тилдик символ катары фразеологизмдерде, паремияларда, көркөм
тексттерде кеңири колдонулгандыгы факты-материалдар менен далилденген.
Библиографические ссылки
Акаев А. Вступительное слово // Горы Кыргызстана. – Бишкек, 2001. – С.5.
Ахматова М.А. Концепт «Гор» в Карачаево-Балкарском нарстском эпосе //
Современные проблемы науки и образования. – 2015. -№ 2-3.;
Вежбицкая А. Понимание культур через посредство ключевых слов. – М.: Языки
славянской культуры, 2001. С.283
Гумилев Л.Н. Конец и вновь начало. – М., 1994.
Замалетдинов Р.Р. Национально-языковая картина татарского мира [Текст]: дис. …
д-ра филол. наук / Р.Р.Замалетдинов. – Казань, 2004. – 499 с.
Карасай уулу Х. Камус наамадан жороп. – Бишкек, 1992. -78 б.
Кожомбердиев Т. Кыл чокулар: Ырлар. – Ф.: Кыргызстан, 1988. – 172 б.
Кубрякова Е.С. О понятиях места, предмета и пространства // логический анализ
языка: Язык пространство / Отв. Ред. Н.Д.Арутюнова. Москва.: Языки рус. культуры, 2000.
С. 84-92.
Лотман Ю.М. Внутри мыслящих миров: Человек – текст – семиосфера – история. –
М.,1996. – 464 с.
Осмонов А. Ырлар жыйнагы. I том. Ф.: Адабият, 1982. – 460 б.
Степанов Ю.С. В Трехмерном пространстве языка: Семиотические проблемы
лингвистики, философии, искусства. – М.: Наука, 1985. – 335 с.
Сыдыкбеков Т. Көк асаба. Тарыхый роман. – Ф.: Адабият, 1989. – 464 б.
Томпсон Дж. Первые философы. – М.: Изд-во ин. лит-ры, 1959.- с
Черданцева Т.З. Метафора и символ во фразеологических единицах. // Метафора в
языке и тексте. – М.:Наука, 1988. – 176 с.
